حدیث عشق در دیوان فیض کاشانی

عرفای بزرگی چون غزالی، سنایی، عطار و مولوی، عشق را موهبتی بزرگ از سوی معشوق ازل، در حقّ عاشقان می دانند و با وجود مجاهدت و ملازمت شریعت، بر کشش و جذبه، به عنوان بهترین و نزدیک ترین راه وصول به معشوق پا می فشارند. «فیض کاشانی» نیز با وجود علم به مشکلات و موانع بی شمار از جمله فراق، درد و رنج، ملامت زهّاد ریایی، غیرت معشوق و نظایر آن ها، و نیز با اعتقاد به سیر و سلوک عملی و انجام عبادات واجب و حتی، رعایت مستحبّات و پرهیز از مکروهات، عشق را تنها دلیل و مرشد کامل ِخود، برای رسیدن به پیشگاه ربوبی دانسته است؛ عشقی که با عبادت و راز و نیاز نیم شب به اوج و نهایت شدّت برسد و عاشق را از اوصاف بشری و هر گونه آلایش های مادّی پاک کند و به وی اوصافِ توصیف ناپذیر و والای ربوبی بخشد و او را از مرحله تبتّل به مقام بلند فنا، که در حقیقت موجب بقای اوست، برساند. طبیعی است که مجموعه این معتقداتِ فیض، یعنی مجاهدت و عبادتِ توأم با عشق و سوز، با طریقه بسیاری از گروه های عصر او که شیوه نادرستِ زاهدانِ ریایی بود، مغایرت و تضاد داشته باشد.